دستگاه عصبی محیطی انسان: آناتومی و عملکرد

دستگاه عصبی محیطی (PNS)

به طور کلی دستگاه عصبی محیطی (Peripheral nervous system) را می‌توان مسیر ارتباطی بین سیستم عصبی مرکزی (CNS)، محیط داخلی و خارجی بدن تلقی کرد.

اعصاب محیطی دارای سه دسته رشته‌ی عصبی هستند که شامل موارد زیر است:

• حسی
• حرکتی
• مختلط

در مجموع، دستگاه عصبی محیطی را می توان ۱۲ جفت عصب خارج شده از مغز و ۳۱ جفت اعصاب نخاعی در نظر گرفت.

به آن دسته از اعصاب محیطی که اطلاعات و داده‌ها را به سیستم عصبی مرکزی منتقل می‌کنند اعصاب حسی یا آوران و نیز به آن دسته از اعصاب محیطی که دستورات را از مغز و نخاع خارج کرده و به اندام‌های عملکردی می‌رسانند، اعصاب حرکتی یا وابران می‌گویند.

دستگاه عصبی محیطی را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

• سیستم اعصاب پیکری (Somatic Nervous System)
• سیستم اعصاب خودمختار (Autonomic Nervous system)

مطلب مرتبط: آشنایی با سیستم عصبی مرکزی انسان

سیستم اعصاب پیکری

سیستم اعصاب پیکری اغلب به صورت ارادی بوده و به ماهیچه‌های اسکلتی عصب دهی می‌کند. آن دسته از نورون‌هایی که تحت کنترل ما و به صورت ارادی کار می‌کنند، جزو دستگاه عصبی پیکری به حساب می‌آیند.

برای مثال نورون‌هایی که در پاسخ‌های نخاعی (Reflex) شرکت دارند از این دسته اند.

به طور کلی سیستم اعصاب پیکری شامل سه بخش اصلی است :

• اعصاب جمجمه‌ای و یا مغزی
• اعصاب نخاعی
• اعصاب محیطی

اعصاب جمجمه‌ای و یا مغزی، شامل ۱۲ جفت عصب است که از مغز خارج می‌شوند، این اعصاب در سه نوع اعصاب حسی، اعصاب حرکتی و اعصاب مختلط وجود دارند.

اعصاب نخاعی شامل ۳۱ جفت عصب است که از نخاع خارج شده و به بخش‌های مختلف بدن می رود. این عصب‌ها همگی از نوع مختلط‌ می‌باشند.

اعصاب محیطی، مانند سیم در تمام بدن پخش بوده و در همه جای آن قرار دارند. این رشته‌ها اطلاعات را از محیط پیرامون بدن و داخل آن جمع آوری کرده و به مراکز پردازشی ارسال می‌کنند. همچنین پاسخ‌های مخابره شده را نیز دریافت، و دستور صادره را عملی می‌کنند.

اعصاب دوازده گانه‌ی مغزی

۱- عصب بویایی

عملکرد: حس بویایی

۲- عصب بینایی

عملکرد: حس بینایی

۳- عصب محرک چشم

عملکرد: انقباض مردمک چشم، باز کردن چشم و حرکات خارج چشمی

۴- عصب قرقره‌ای

عملکرد: چرخش رو به پایین و داخل چشم

۵- عصب سه قلو (تری ژمینال)

عملکرد حرکتی: بستن فک و حرکات جانبی فک

عملکرد حسی: حس صورت

۶- عصب اشتیاقی

عملکرد: حرکت چشم به داخل

۷- عصب صورتی

عملکرد: حرکات صورت نظیر حالت چهره و بستن چشم و دهان

۸- عصب تعادل شنوایی

عملکرد: شنوایی و تعادل

۹- عصب زبانی حلقی

عملکرد حرکتی: حرکت حلق

عملکرد حسی: حس قسمت‌هایی از پرده‌ی صماخ و مجرای گوش، حس قسمت‌هایی از زبان و حلق

۱۰- عصب منزوی

عملکرد حرکتی: حرکت کام، حلق و حنجره

عملکرد حسی: حس حلق و حنجره

۱۱- عصب فرعی

عملکرد: حرکت عضله ی جناغی، ترقوه ای ، پستانی

۱۲- عصب زیر زبانی

عملکرد: حرکت زبان

بیشتر بخوانید: پمپ سدیم-پتاسیم و عملکرد آن در نورون

نخاع و دستگاه عصبی پیکری

نخاع شامل دو بخش ماده‌ی خاکستری و ماده‌ی سفید است که ماده‌ی خاکستری در نخاع محل تجمع نورون‌هایی است که انعکاسات نخاعی را بر عهده دارند.

همچنین بعضی از نورون‌های موجود در هر بخش از نخاع وظیفه‌ی تجزیه و تحلیل بسیاری از پاسخ‌های نخاعی را برعهده دارند.

در بدن انسان، انعکاسات زیادی نظیر انعکاس زانو، تانسون ماهیچه، عقب کشیدن دست و پا و … رخ می‌دهد که پاسخ سریع به همه‌ی این انعکاسات، امری ضروری است که توسط دستگاه عصبی پیکری انجام می‌شود.

دستگاه عصبی خودمختار

همانطور که پیش از این بیان شد، سیستم اعصاب پیکری فعالیت ارادی دارد اما سیستم اعصاب خودمختار فعالیت‌های غیرارادی بدن از جمله کنترل فشار خون، حرکات و ترشحات لوله‌ی گوارش، تخلیه‌ی مثانه، تعریق، دمای بدن و … را کنترل و تنظیم می‌کند.

از جمله مهم‌ترین ویژگی‌های سیستم اعصاب خودمختار، سرعت و شدت عملکرد آن است. برای مثال دستگاه عصبی خودمختار می‌تواند در مدت سه تا پنج ثانیه، سرعت ضربان قلب را به دو برابر حالت عادی برساند.

عمده‌ی فعالیت های این سیستم در نخاع و هیپوتالاموس است.

به طور کلی سیستم اعصاب خودمختار اطلاعات حسی را از اندام‌های داخلی بدن، وارد نخاع و یا بخش‌هایی از مغز همچون هیپوتالاموس کرده و سپس پاسخ‌های انعکاسی غیرارادی را به صورت مستقیم و هدایت شده به اندام‌های داخل بدن منتقل می‌کند.

دستورات صادر شده توسط مغز و نخاع به وسیله‌ی دو سیستم عصبی سمپاتیک و سیستم عصبی پاراسمپاتیک به اندام های درونی بدن منتقل می‌شود.

سیستم عصبی سمپاتیک (Sympathetic nervous system)

این سیستم در حالت استرس و فشار روحی فعال‌تر شده و انسان را برای فعالیت‌های هیجانی آماده می‌کند. البته به طور کلی سیستم عصبی سمپاتیک در همه حال فعال بوده و تنظیم سوخت و ساز بدن را بر عهده دارد.

اعصاب سمپاتیک در نخاع به همراه اعصاب نخاعی خارج می‌شود و تقریبا عملکردی مخالف با عملکرد سیستم عصبی پاراسمپاتیک انجام می‌دهد.

این سیستم ضربان قلب را افزایش داده و اندازه‌ی رگ‌های خونی را در شرایط مختلف تنظیم می‌کند.

سیستم عصبی پاراسمپاتیک (Parasympathetic nervous system)

رشته‌های عصبی پاراسمپاتیک از برخی اعصاب مغزی و همچنین برخی اعصاب نخاعی خارج می‌شود.

به طور کلی سیستم عصبی پاراسمپاتیک، وظیفه دارد که همئوستاز بدن را حفظ کرده و آن را به حالت اولیه بازگرداند. این سیستم ضربان قلب را کند کرده و با گشاد کردن رگ ها، اکسیژن رسانی و تغذیه‌ی اعضای بدن را آسان‌تر می‌کند.

بیماری‌های اعصاب محیطی

بیماری‌های نوروپاتی به دلیل آسیب دیدگی رشته‌های عصبی بدن ایجاد شده و فرد مبتلا را دچار مشکل می‌کند. علائم نوروپاتی در افراد مختلف متفاوت است از این رو که آسیب‌های عصبی در آن‌ها می‌تواند متغیر باشد.

درمان این گونه از بیماری‌ها ضروری بوده و عدم اقدام به درمان، منجر به ایجاد ناتوانی در فرد می‌گردد.

همانطور که پیش از این گفته شد به اعصابی که وارد مغز و نخاع شده، اعصاب حسی، و به اعصابی که از مغز و نخاع خارج می‌شود، اعصاب حرکتی می‌گوییم.

اگر هریک از اعصاب حسی و حرکتی به تنهایی و یا هر دو با هم آسیب ببینند، می‌توانند در حواس و یا در حرکات بیمار اختلال ایجاد کنند.

نوروپاتی می‌تواند به دلایل گوناگونی ایجاد شود که از مهم‌ترین علل آن، بیماری‌های متابولیکی نظیر دیابت، کم کاری تیروئید، بیماری‌های روماتیسمی، بیماری‌های عروق و کم خونی است.

همچنین برخی از ویروس‌ها مانند ویروس زونا نیز می‌توانند عاملی در ایجاد نوروپاتی در شخص باشند.

علائمی همچون مور مور شدن و گز گز دست و پا، از جمله مشکلاتی است که می‌تواند در اثر اختلال در اعصاب حسی، بروز کند و به کاهش درک لامسه منجر شود. در این موارد گاهی بی‌حسی دست و پا، به قدری شدید است که سوختن و وارد شدن آسیب‌های سطحی به بدن برای بیمار قابل تشخیص نیست.

نکته!

البته این شرایط گاهی برای بیماران دیابتی نیز رخ می‌دهد.

برای ثبت نام در کلاس‌ها و یا دریافت اطلاعات تکمیلی، میتوانید با شماره‌ی زیر تماس حاصل فرمایید:

۰۹۱۲۷۰۶۲۴۹۳
مهندس ابراهیمیان، مدیر اجرایی

+212