کلیات سیستم عصبی انسان

سیستم عصبی انسان، ابزار درک ما از محیط پیرامون

تاریخچه

اهمیت داشتن و یا بی‌اهمیت دانستن سیستم عصبی انسان که در راس آن مغز قرار دارد به دوران باستانی تاریخ بازمی‌گردد.

به طور مثال مصریان باستان مردگان خود (آن‌هایی که ثروتمند بودند) را مومیایی می‌کردند چرا که معتقد‌ بودند شخص فوت شده به بدن، مال، لباس و…. خود در آن دنیا نیاز دارد و باید این موارد همراه او بوده و سالم بمانند.

هنگام مومیایی کردن فرد، مصریان اعضایی که بنظرشان مهم می‌آمد را از بدن جسد خارج کرده و در شیشه‌ی حاوی ماده‌ای ضد فساد می‌گذاشتند، مابقی اعضا و اندام‌ها را بیرون کشیده و معدوم می‌کردند. یکی از این اندام‌ها مغز بود که توسط چنگک‌های مخصوصی از طریق مجرای بینی بیرون کشیده می‌شد، چون مصریان آن زمان بر این باور بودند که کنترل کننده‌ی بدن و مرکز احساسات و عواطف آدمی قلب می‌باشد.

تکامل سیستم عصبی انسان

طبق دستاوردهای حاصل شده توسط باستان‌شناسان، تخمین‌زده می‌شود که قدمت پیدایش انسان به ۶۳ میلیون سال قبل باز می‌گردد. همچنین در کاوش‌های انجام شده، اسکلت‌ها و جمجمه‌هایی کشف شده است که قسمت جلویی آن شیب‌دار و رو به جلو هستند، از این مشاهده، دیرین‌شناسان و زیست‌شناسان حوزه تکامل بر این باورند که قسمت جلویی مغز (لوب پیشانی)، که مسئول حل چالش‌ها و پیچیدگی‌ها است، طی گذشت زمان و برپایه اصل تکامل پدید آمده است. و انسان‌های امروزی دارای پیشرفته‌ترین لوب پیشانی (Frontal lobe) هستند.

سیستم عصبی انسان (Nervous System):

سیستم عصبی انسان همانند حکمرانی بر بدن ما فرمانروایی می‌کند. و تمامی نیازهای ما را بدون ذره‌ای اشکال بر طرف می‌سازد.

با وجود این نظام فوق‌العاده پیچیده و سازمان‌یافته، بسیاری از امور روزمره خود را بدون آن که ثانیه‌ای از وقتمان تلف شود انجام می‌دهیم. حال ممکن است از فعلیت آن آگاه و یا بی‌خبر باشیم.

موارد زیر وظایفی است که سیستم عصبی انسان آن را عهده‌دار است:

• تنظیم ضربان قلب و ریتم تنفسی
• کنترل و نظارت دقیق بر متابولیسم سلولی
• ایجاد احساسات مختلف (گرسنگی – تشنگی – خطر – شادی – ناراحتی و….)
• سازگاری با شرایط محیطی و پیرامون
• برقراری ارتباط با سایر موجودات زنده (هم نوعان و همزیستان)
• و…

حال که با برخی از وظایف سیستم عصبی انسان آشنا شدیم، این سوال پیش می‌آید که کدام یک از قسمت‌های سیستم عصبی،این فعالیت‌ها را انجام میدهند؟  آیا مربوط به یک قسمت خاص است؟ آیا مناطق مختلفی در انجام فرآیندهای گوناگون دخیل هستند؟ این مناطق کجا هستند و نامشان چیست؟

برای پرسش به سوالات بالا که ممکن است برای هر فردی بوجود بیاید، بهتر آن است که سیستم عصبی انسان را به بخش‌های کوچکتر تقسیم کنیم تا فراگیری مطالب مربوط به آن‌ها آسان تر شود.

در ابتدا لازم است که سیستم عصبی انسان را به دو بخش کلی تقسیم کنیم:

• دستگاه عصبی مرکزی (Central Nervous System (CNS
• دستگاه عصبی محیطی (Peripheral Nervous System (PNS

دستگاه عصبی مرکزی و دستگاه عصبی محیطی نیز خود به بخش‌های دیگری تقسیم می‌شوند.

دستگاه عصبی مرکزی

مغز

تصویر بالا با روش رنگ آمیزی دیجیتالی لوب های مختلف مغز را به نمایش می‌گذارد. این لوب ها هر کدام مسئول پردازش دسته‌ای از اطلاعات حسی ورودی (Input information) هستند.

مغز انسان بافتی اسفنجی دارد و در افراد بالغ وزن آن به سه پوند (۵/۱ کیلوگرم) می‌رسد. این ماشین بیولوژیک فوق‌پیشرفته قادر است محاسباتی که مدرن‌ترین ابر کامپیوترها در ۴۵ دقیقه انجام می‌دهند را در کسری از ثانیه پردازش و محاسبه کند. افزون بر لوب های مغز که هرکدام کار مخصوصی را انجام می‌دهند، قسمت پایین مغز دارای دو قسمت فوق‌العاده مهم دیگر به نام‌های مخچه و ساقه مغز است که به ترتیب وظایف آن‌ها حفظ تعادل و ارتباط با ماهیچه‌ها و نظارت بر اعمال حیاتی و غیر ارادی بدن (مثل ضربان قلب و…) می‌باشد.

لوب پیشانی (Frontal Lobe)

قسمت جلویی مغز که با رنگ آبی نشان داده شده، لوب پیشانی نام دارد که در قسمت تکامل سیستم عصبی انسان راجع به آن بحث کردیم. این قسمت به گفته محققان طی روند تکامل آدمی بوجود آمده و انسان متفکر و خلاق امروزی به دلیل مسلح بودن به این قسمت جدید مغز است که در نوآوری پیشگام بوده و می‌تواند مرزهای علم را جابجا کند. طی دریافت و تفسیر سیگنال‌های (EEG (Electroencephalography دانشمندان پی‌بردند که بخش اعظمی از اطلاعات حسی دریافتی که نیاز به پردازش محاسباتی و تفکر دارد، در این قسمت از مغز محاسبه و پردازش می‌شوند.

بیشتر بخوانید: حافظه، ظرفی پر نشدنی

لوب آهیانه‌ای (Parietal Lobe)

این قسمت در امتداد لوب پیشانی قرار داشته و مرکز پردازش اطلاعاتی از قبیل مکان‌یابی و زبان می‌باشد به طوریکه قسمت راست آن جهت‌یابی و مکان‌یابی ما را کنترل می‌کند و قسمت چپ به فهمیدن زبان گفتار و نوشتار و ارتباط با دیگران کمک می‌کند.

 لوب گیجگاهی (Temporal Lobe)

این قسمت از مغز همان‌طور که از نامش پیداست در محدوده گیجگاهی قرار دارد (هر دو طرف مغز) و طی دریافت و تفسیر سیگنال‌های EEG گفته می‌شود که مسئول پردازش اطلاعات حسی چون شنوایی و چشایی است.

لوب پس سری (Occipital Lobe)

لوب پس سری در قسمت پشتی مغز و بالای مخچه قرار دارد. عمده‌ی کار آن پردازش، تفسیر، و پاسخ اطلاعات حسی بینایی است.

بیشتر بخوانید: آناتومی مغز انسان

نخاع (Spinal Cord)

از ساقه مغز که پایین‌تر بیاییم به رشته‌ای قطور همانند طناب می‌رسیم که در افراد بالغ طول آن به ۴۳ سانتی‌متر می‌رسد. این رشته (کلاف) عصبی اطلاعات حسی را از اندام‌های مربوطه که زیر گردن قرار دارند به سمت مغز هدایت می‌کند و پیام‌های دستوری صادر شده توسط مغز را به اندام‌های هدف می‌رساند. گاهی اوقات حتی این اطلاعات به مغز نمی‌رسد و مستقیما توسط خود نخاع پاسخ داده می‌شود (پاسخ انعکاسی).

نکته:

 گاهی اوقات باید پاسخی سریع داده شود و با این که انتقال اطلاعات بسیار سریع است ولی در این مواقع به کار نمی‌آید. به طور مثال می‌توانیم به برخورد دستمان با یک جسم خیلی داغ اشاره کنیم که اگر زمان اتصال دست با جسم ادامه یابد، موجب آسیب بافتی می‌شود. در این حالت، علیرغم آنکه اطلاعات خیلی سریع می‌تواند به مغز برسد و پاسخ آن هم دریافت شود، ولی همین مدت زمان هم برای جلوگیری از آسیب کافی نیست. بنابراین مکانیسم پاسخ نخاعی فعال شده و بسیار سریع‌تر به عامل محرک (جسم داغ) پاسخ می‌دهد.

دستگاه عصبی محیطی

دستگاه عصبی پیکری (Somatic System)

این دستگاه که شاخه‌ای از دستگاه عصبی محیطی است، اغلب از اندام‌ها و ارگان‌هایی که تحت کنترل آگاهانه ما قرار دارند پشتیبانی می‌کند. به طور مثال می‌توانیم از نورون های حسی_حرکتی محیطی که با ماهیچه‌های اسکلتی در ارتباط هستند نام ببریم. این نورون ها دستگاه عصبی پیکری را تشکیل می‌دهند.

بنابراین می‌توانیم دستگاه عصبی پیکری را نیز به دو بخش حسی (Sensory Nervous System) و حرکتی (Motor Nervous System) تقسم بندی کنیم.

نکته:

گاهی اوقات اعمال انعکاسی هم که تحت خودآگاه ما نیستند زیرمجموعه دستگاه عصبی پیکری تلقی می‌شوند. به مثال زیر توجه فرمایید:

پزشکان برای بررسی مسیر انعکاس و همچنین میزان استرس و اضطراب فرد این عمل را انجام می‌دهند. به طوری که با یک عدد چکش مخصوص به زیر کشکک زانو (زردپی زیر زانو) ضربه می‌زنند و میزان پرش پای فرد را می‌سنجند.

در این فرآیند ضربه‌ی وارده به عنوان محرک تلقی می‌شود و پیام حسی ایجاد شده توسط نورون های حسی موجود در منطقه به سمت نخاع برده می‌شود، در آنجا نورون حسی به دو شاخه تقسیم می‌شود (به طور شماتیک) و یک سیناپس با نورون رابط و یک سیناپس دیگر با نورون حرکتی برقرار می‌کند که پیام‌های منتقله به آن‌ها متفاوت است. سرانجام از نخاع دو نورون حرکتی خارج می‌شود که یکی باعث انقباض عضله چهار سر (عضله جلوی ران) و دیگری باعث دیاستول (استراحت) عضله دو سر ران (عضله‌ی پشت ران) می‌شود. به همین دلیل هنگام انجام این فرآیند پا به سمت بالا پرتاب می شود.

دستگاه عصبی خودمختار (Autonomic System)

دستگاه عصبی خود مختار همانطور که از نامش پیداست مسئول اعمال غیر ارادی بدن است و عضو مهمی در سیستم عصبی انسان تلقی می‌شود. این ارگان خود از دو بخش به نام‌های سمپاتیک و پاراسمپاتیک تشکیل شده که هرکدام در شرایط خاصی فعال شده و وظایف مهمی را انجام می‌دهند.

برای آشنایی بیشتر با وظایف سیستم عصبی انسان سمپاتیک و پاراسمپاتیک به شکل زیر توجه کنید:

منبع: گروه ترجمه BrainBee.ir

+135