مغز خاطرات را در انواع مختلفی از حافظه ذخیره می‌کند.
حافظه انسان به طور کلی به سه بخش تقسیم می‌گردد:
- حافظه حسی
- حافظه کوتاه مدت
- حافظه بلند مدت
هر کدام از این دسته‌بندی‌ها، اطلاعات و رویدادهای ثبت شده را برای مدتی ذخیره کرده و در مواقع لزوم آن را اجرا می‌کنند.
معمولا هر بخش حافظه انسان به قسمت خاصی از مغز ربط داده می‌شود و فعالیت‌های مربوط به آن در همان جا پردازش می‌گردد. (به غیر از حافظه بلند مدت)
حافظه حسی
حافظه حسی (Sensory memory) کوتاه مدت‌ترین نوع حافظه است که شامل موارد زیر می‌شود:
- حافظه تصویری
- حافظه شنیداری
- حافظه لمسی
پس از آنکه محرکی (مثل صدا، بو، مزه و…) بر ما اثر بگذارد، حافظه حسی قادر به حفظ اطلاعات دریافت شده پس از اتمام اثر محرک است.
همه‌ی ما با نوع خاصی از صدا، بو و یا حتی مزه ممکن است خاطراتی برایمان زنده و تداعی شود. مسبب این اتفاق خوب و یا بعضا تلخ حافظه‌ی ما است. این نوع از حافظه اصطلاحا حافظه حسی نامیده می‌شود و نه تنها در انسان بلکه در حیوانات هم وجود دارد. مثال معروف وجود این حافظه در حیوانات، کینه‌ای است که شتر از محرک آزار دهنده به دل می‌گیرد (در حافظه ی آن تثبیت می‌شود). جانوران دیگری مانند مار، زنبور، گرگ و… نیز حافظه حسی قوی دارند به طوری که بعد از گذشت زمانی طولانی هم می‌توانند اثر محرک را به یاد آورده و به آن پاسخ دهند.
بیشتر بخوانید: مسابقات دانش مغز از گذشته تا امروز
حافظه تصویری
حافظه تصویری (Iconic memory) بخشی از حافظه حسی را تشکیل می‌دهد. این بخش به نوعی با حافظه بلند مدت و حافظه کوتاه مدت نیز در ارتباط است. برای درک بهتر ارتباط حافظه تصویری با حافظه کوتاه مدت و بلند مدت، می‌توانیم به چند کار ساده روی بیاوریم.
- در اتاقتان بروید و مدت ۲ الی ۳ ثانیه به جسمی نگاه کنید. سپس چشم‌هایتان را بسته و سعی کنید شی مذکور را تجسم یا به خاطر آورید. در این هنگام است که شما با چشمانی بسته قادر به دیدن جسم خواهید بود. این همان حافظه تصویری از نوع کوتاه مدت است. شاید اگر به مدت چند روز آن جسم در نظرتان نیاید دیگر نتوانید آن را تجسم کنید به همین دلیل است که به این نوع از حافظه تصویری، کوتاه مدت می‌گویند.
- بهترین دوستتان قبل از رفتن از پیش شما به عنوان یادگاری، هدیه‌ای به شما می‌دهد. پس از گذشت چندین سال با نگاه کردن به آن تمام اطلاعات ذخیره شده از آن فرد برای شما به نمایش درخواهد آمد. این یک مثال از حافظه تصویری بلند مدت است و نشان می‌دهد که این نوع از حافظه چگونه به صورت ترکیبی با سایر بخش های مربوطه کار می کند و در تعامل است.
احتمالا برای شما نیز پیش آمده باشد که با صحنه‌ای مواجه شده باشید که در نظرتان بسیار آشنا بیاید در حالی که برای اولین بار است که با آن روبرو می‌شوید. به این حالت اصطلاحا خویشتن پنداری (deja-vue) می‌گویند. از این پدیده به عنوان یک فعل عملکردی تحت نظارت حافظه تصویری یاد می‌کنند.
حافظه تصویری و نظریه‌ی مغز هولوگرافیک
نظریه‌ی بسیار قوی که درباره طرز کارکرد مغز بویژه در قسمت حافظه انسان وجود دارد، نظریه‌ی مغز هولوگرافیک است. این نظریه بر این باور است که مغز انسان خاصیت هولوگرافیک داشته و بر مبنای فیلم‌های هولوگرام کار می‌کند.
حافظه شنیداری
حافظه شنیداری (Echoic memory) همان‌طور که از نامش پیداست مربوط به اطلاعات ورودی صوتی می‌شود که توسط کوچک‌ترین استخوان‌های بدن (چکشی، سندانی و رکابی) به حلزونی گوش منتقل شده و در آنجا به پیام الکتریکی تبدیل می‌شوند.
تفاوت حافظه شنیداری با حافظه تصویری در آن است که حافظه تصویری از اسکن و تحلیل پیاپی چشم‌ها از جسم هدف منشا می‌گیرد ولی حافظه شنیداری که متکی بر اندام‌های شنوایی است از قابلیت اسکن مداوم موج صوتی بهره‌مند نیست. به همین دلیل از روش کلاسیک آره یا نه و یا به عبارت دیگر صفر و یک دیجیتالی استفاده می‌کند که در این روش یا محرک (صوت) اسکن شده و به حافظه شنیداری منتقل می‌شود یا قادر به آنالیز نبوده و درنتیجه کد گذاری خاصی برای ثبت آن در مغز صورت نمی‌گیرد.
برای حافظه شنیداری می‌توان مثالی در نظر گرفت:
اگر شخص مورد علاقه‌مان آهنگ خاصی را دوست داشته باشد و هرگاه که درکنار یکدیگر هستیم به آن گوش فرا دهیم. چنانچه در هنگام تنهایی موسیقی مذکور پخش شود مغز ما شروع به پیدا کردن تمام اطلاعات مرتبط با آن آهنگ می‌کند و مسلما اولین و شاید تنها چیزی که با شنیدن آن به یاد آوریم فردی باشد که به وی علاقه داریم. مسئول رخ دادن این اتفاق هم مغز ما بوده و این نوع حافظه در زمره حافظه حسی از نوع شنیداری قرار می‌گیرد.
حافظه لمسی
حافظه لمسی (Haptic memory) یکی دیگر از زیرشاخه‌های حافظه حسی است. که عمدتا اطلاعات آن از اندام‌های لمسی مانند پوست مخابره می‌شود.
کودکی که دستش با جسم داغی مانند بخاری تماس پیدا می‌کند این اتفاق و سوزش و درد ناشی از گرمای بخاری در حافظه اش ذخیره می‌شود و هرگاه دوباره با آن جسم روبرو شود به طور ترکیبی، حافظه تصویری و حافظه لمسی‌اش آن خاطره را برای وی تداعی کرده و کودک از نزدیک شدن به جسم مذکور خودداری می‌کند.
بیشتر بخوانید: دنیای کوچک میکروسکوپی _ سلول
حافظه کوتاه مدت
پس از روشن کردن کامپیوتر، جریانات الکتریکی به درون مدارها و قطعات آن سرازیر می‌شود و باعث به کار افتادن آنها می‌گردد. یکی از این قطعات که نقش بسیار مهمی در سیستم مداری کامپیوتر دارد حافظه‌ی فعال یا رم آن است. با راه اندازی شدن ویندوز، همه‌ی نرم‌افزارها از روی هارد دیسک خوانده شده و در صورت فعال شدن آنها توسط کاربر، کد آن روی رم بیان می‌گردد. به رم کامپیوتر حافظه فعال نیز می‌گویند. این بدان معنا است که وقتی سیستم خاموش می‌گردد تمامی اطلاعات از روی رم پاک شده و دیگر پردازش نمی‌شوند.
موضوع بالا طرز کار حافظه کوتاه مدت (Short-term memory) را بیان می‌کند. این سیستم شباهت زیادی به رم کامپیوتر دارد به طوری که اطلاعات ورودی قبل از انتقال به محل‌های درگیر در حافظه بلند مدت، به آن جا وارد شده و سپس به مناطق مربوطه می‌روند.
به حافظه ی کوتاه مدت، حافظه کاری (Working memory) نیز می‌گویند. حافظه کاری شکل ناپایداری از حافظه بیانی میباشد، که با همکاری هیپوکامپ در به یاد آوردن خاطرات کمک می‌کند.
هیپوکامپ
هیپوکامپ (Hippocampus) عضوی از مغز بوده و در ناحیه‌ی لوب گیجگاهی قرار می‌گیرد. این عضو از قسمت‌های مختلفی مانند CA1 – CA2 – CA3 – Dentate gyrus تشکیل شده و دستگاه لیمبیک این عضو از مغز را حمایت می‌کند.
هیپوکامپ در هر دو حافظه کوتاه مدت و حافظه بلند مدت نقش دارد. به طوری که اطلاعات کوتاه مدت را مستقیم، و اطلاعات بلند مدت را هم، به صورت مستقیم و غیر مستقیم پردازش می‌کند.
در این قسمت از مغز برخلاف سایر مناطق آن، هنوز بافت‌های زاینده‌ی سلول فعالیت داشته و به تولید سلول‌های Granol می‌پردازد. این منطقه از هیپوکامپ که Subgranolar zone نام دارد، بین دو منطقه‌ی Granolar (در بالا) و Hillus (در پایین) قرار می‌گیرد. کل مجموعه‌ی یاد شده تحت عنوان منطقه‌ای به نام Dentate gyrous میباشد.
حافظه بلند مدت
حافظه بلند مدت (Long-term memory) برخلاف نوع کوتاه مدت آن، مربوط به خاطرات و اطلاعات ورودی قدیمی می‌شود و تحقیقات نشان داده است که مکان خاصی در مغز ندارد. طبق مطالعات انجام شده اطلاعات وارده به حافظه کاری پس از مدتی به قشر مغز (Cortex) رفته و در آن جا کد گذاری می‌شوند. این اطلاعات پس از انتقال به قشر مغز در آنجا برای مدت طولانی ذخیره شده و در هنگام لزوم با فعال شدن نورون های مربوطه خاطراتی که ما به دنبالشان می‌گردیم را وارد مدارات پردازشی مغز می‌کنند.
طبق آخرین مقالات چاپ شده، هیپوکامپ و قشر مغز هر دو با هم در حافظه بلند مدت نقش ایفا می‌کنند. پس از مدتی این اطلاعات در هیپوکامپ پاکسازی شده ولی در قشر مغز قوت بیشتری می‌گیرد. به همین علت معمولا هیپوکامپ را مسئول به خاطر آوردن خاطرات قدیمی نمی‌دانند.
البته نظریه ی مغز هولوگرافیک نیز هم چنان پابرجا بوده و طرفداران زیادی دارد چرا که عملکرد مغز از لحاظ ظاهری بسیار شبیه به عملکرد فیلم هولوگرام هنگام تابش اشعه‌ی لیزر میباشد.
با توجه به تصویر بالا حافظه بلند مدت به دو قسمت تقسیم می‌گردد:
- حافظه آشکار (Explicit)
- حافظه مجازی (Implicit)
حافظه آشکار
این نوع از حافظه خود به دو بخش رویدادی (Episodic) و معنایی (Semantic) تقسیم می‌شود که هر یک خاطرات خاصی را در مغز ما کد گذاری می‌کنند.
حافظه رویدادی
این نوع از حافظه همان طور که از اسمش پیدا است مربوط به وقایع یا رویدادهایی که پیرامون ما اتفاق افتاده است میباشد. حافظه اپیزودیک جزو حافظه بلند مدت محسوب می‌شود و کار ثبت وقایع مهم زندگی (مانند تاریخ عروسی، سالگرد فوت عزیزان و…) ما را برعهده دارد.
حافظه معنایی
این بخش از حافظه موجب بخاطر آوردن معانی زبان، نمادها، حرکات و… می‌شود. مثلا با خواندن این متن شما هیچ مشکلی در درک و فهمیدن آن ندارید چرا که با تمام حروف و عبارات آشنایی داشته و آنها برایتان معنا دارند. ولی مسلما عبارت (我愛你) برایتان معنی نداشته و جز یکسری خطوط درهم چیزی از آن متوجه نخواهید شد.
حروف فارسی که در اینجا بکار می‌بریم همگی برای خواننده‌ی فارسی زبان معنی دارند چرا که با دیدن حروف حافظه معنایی وی فعال شده و با چینش آنها کنار یکدیگر کلمه را تشکیل می‌دهد و خواننده را به فهم و درکی درباره‌ی کلمه‌ی ساخته شده می‌رساند.
(معنی عبارت چینی: من تو را دوست دارم!!!!!)
حافظه مجازی
این قسمت از حافظه بلند مدت هم مانند حافظه آشکار، خود به دو قسمت تقسیم می‌شود که عبارت اند از:
- حافظه عملکردی (Procedural)
- حافظه عاطفی (Emotional conditioning)
حافظه عملکردی
حافظه عملکردی فعالیت‌های مهارتی بدن را پوشش می‌دهد. هنگامی که برای اولین بار قلم به دست گرفتید آیا آن را مانند پایان دوران دبیرستانتان نگه می‌داشتید؟
مغز با بکارگیری حافظه عملکردی خود می‌تواند پس از کسب مهارت در فعالیتی، آن را ذخیره کرده تا هنگامی که دوباره آن عمل تکرار شد بتواند به خوبی آن را انجام دهد.
مثال دیگر ورزش‌هایی است که نیاز به راکت دارند. هنگامی که برای اولین بار بدمینتون یا پینگ پنگ بازی می‌کنید، این کار در نظرتان بسیار سخت و دشوار است ولی با تمرین مداوم مهارتی در گرفتن راکت و نحوه‌ی ضربه زدن به توپ بدست می‌آورید. حال اگر مدتی این عمل را تکرار نکنید خواهید دید که دفعه‌ی بعدی دیگر نیازی به گذراندن دوره‌ی اولیه ندارید چرا که مهارت لازم را برای انجام بازی بدست آورده و این مهم توسط مغز شما ذخیره گشته است.
حافظه عاطفی
حافظه عاطفی در هر دو دسته‌ی حافظه حافظه بلند مدت (حافظه آشکار و حافظه مجازی) قرار می‌گیرد.
همه‌ی ما خاطراتی تلخ و شیرین در زندگی‌مان وجود داشته است که با به یاد آوردن آنها عاطفه و احساسات ما درگیر شده و این موضوع ممکن است ما را شاد و یا غمگین کند. معمولا حافظه عاطفی با حافظه رویدادی هم راه بوده و سبب بیاد آوردن وقایع مهم و برانگیختن احساسات ما دراین‌باره می‌شوند.
امیدواریم با خواندن این مقاله در BrainBee.ir خاطرات خوش زندگیتان را به یاد آورده باشید.
فکر نمیکردم انقدر انواع حافظه وجود داشته باشه
مرسی بابت مطلب خوبتون
سلام
احتمالا عنوان بعد از معنی عبارت چینی ،حافظه مجازی درسته که اشتباه تایپیه
با تشکر از مطالب جالبتون بخصوص مطلب حافظه
بله ممنون از توجه شما
مرسی بابت انتقادات سازنده
عالی بود ممنون که با مثال های جالب به درک مطلب کمک کردید موفق باشید
سلامت باشین
مطالب بسیار عالی و آموزنده بود. البته در مورد حافظه حسی فکر می کنم باید به کل ۵ حواس اشاره می کردید. چون حافظه بویایی با چشایی و شنوایی و بینایی و لامسه همه با هم فرق دارند البته که شما استاد هستید.
نه تنها این مطلب، بلکه تقریبا همه ی مطالب وب سایتتون عالین.
ممنون از این همه تولید محتوای مفید.